Friesland krijgt topattractie van bijna 60 miljoen euro: Nieuw Kornwerderzand

KORNWERDERZAND (NL) – Op 28 mei 1932 werd het laatste gat in de Afsluitdijk gedicht. Nu, bijna 90 jaar later, wordt ‘een fout van toen’ hersteld: de dam krijgt een opening waardoor water van de zoute Waddenzee en van het zoete IJsselmeer heen en weer kan stromen ten gunste van de visstand in het IJsselmeer. Mogelijk bloeit ook de beroepsvisserij op het IJsselmeer weer op en wordt in oude vissershavens als Lemmer, Laaksum, Stavoren, Workum en Makkum het aan wal brengen, roken en verhandelen van vis weer zichtbaar.  

Met de aanleg van een zogeheten coupure door de Afsluitdijk zijn de werkzaamheden voor de aanleg van de Vismigratierivier bij Kornwerderzand 22 januari 2021 officieel van start gegaan. De komende vier jaar wordt dwars door de Afsluitdijk een bijzondere vispassage aangelegd. Hierdoor kunnen vissen straks weer vrij van de Waddenzee naar het IJsselmeer én vice versa zwemmen. Allerlei vissoorten kunnen dan weer hun paai- en leefgebieden bereiken, tot in Zwitserland aan toe! De realisatie van de Vismigratierivier in de Afsluitdijk wordt internationaal met veel belangstelling gevolgd. De impact van klimaatverandering op dichtbevolkte delta’s wereldwijd neemt toe. Nederland laat op deze iconische plek zien dat er oplossingen zijn waarbij veiligheid, behoud van zoet water en natuurherstel hand in hand gaan.

Barrière voor trekvissen
Trekvissen hebben zoet én zout water nodig om zich voort te planten en op te groeien. Door de komst van barrières als de Afsluitdijk gaat het al een hele tijd niet goed met deze vissoorten. Met miljoenen tegelijk liggen de vissen in de Waddenzee te wachten voor de spuisluizen. Vissen ruiken het zoete water en willen naar binnen trekken. Door het visvriendelijk spuibeheer op de Afsluitdijk kunnen nu op bepaalde momenten ook al vissen naar binnen. Dankzij de Vismigratierivier kunnen straks veel meer grote en kleine vissen, sterke en zwakke zwemmers heen en weer trekken tussen zoet en zout water.

Meer dan een vispassage
De Vismigratierivier wordt niet alleen een verbinding tussen Waddenzee en IJsselmeer, maar zal aan beide kanten van de Afsluitdijk bestaan uit brakwatergebieden waarin het water op een natuurlijke wijze met het getij meebeweegt. Voor trekvissen zoals zalm, zeeforel, houting, spiering, haring, harder en niet te vergeten aal is de Vismigratierivier letterlijk van levensbelang. Maar ook standvissen als baars en snoekbaars zullen door het verbeterde voedselaanbod profiteren van deze nieuwe verbinding.

Natuurherstel
Het verbinden van de Waddenzee met het IJsselmeer is niet alleen goed voor vissen, maar zorgt daarnaast voor een krachtig herstel van de natuur. Zowel de doorgang als het ontstaan van brakwatergebieden zorgen voor een groter voedselaanbod voor vogels en zoogdieren zoals bruinvissen en zeehonden.

Droom wordt werkelijkheid
Initiatiefnemers van dit project zijn de Waddenvereniging, Sportvisserij Nederland, de Friese natuurbeschermingsorganisatie It Fryske Gea, Coalitie het Blauwe Hart Natuurlijk en NetVISwerk. De Nationale Postcode Loterij was één van de eerste financiers en fungeerde zo als vliegwiel van droom naar daad. De Vismigratierivier wordt gerealiseerd door De Nieuwe Afsluitdijk, een samenwerkingsverband tussen de provincies Noord-Holland en Fryslân, en de gemeenten Hollands Kroon en Súdwest-Fryslân. In opdracht hiervan maakt Bouwconsortium Levvel voor Rijkswaterstaat de coupure.

Vismigratierivier:
het onzichtbare wordt zichtbaar

Op verzoek van Fries Nieuws en Friesland Holland Travel Service schreef Kees Terwisscha van Scheltinga een voor toeristen en inwoners van Friesland interessant verhaal over de vismigratierivier. Hij is onder andere coördinator verhaallijnen Visit Wadden (UNESCO Werelderfgoed: www.visitwadden.nl) en (inter)nationale profilering Vismigratierivier (www.deafsluitdijk.nl/projecten/vismigratierivier/)

Elke dag rijden er tienduizenden voertuigen over de Afsluitdijk. Onzichtbaar voor het oog zijn de miljoenen vissen voor wie de Afsluitdijk een belangrijke tussenschakel is tijdens hun trekroute naar het IJsselmeer, het achterland en verderop richting het Rijnstroomgebied. Door de komst van de Vismigratierivier – gereed in 2023 of 2024 – kunnen deze vissen straks weer ongestoord tussen zoet en zout water zwemmen. Waar vissen verder kunnen reizen, wordt het juist voor automobilisten, fietsers, wandelaars en watersporters een stopplaats. Hier, bij de sluizen van Kornwerderzand, ontstaat nieuw natuurgebied; een wetland van zo’n 55 hectare waar beleving en bewustwording voorop staan. Een (inter)nationale hotspot voor ecotoeristen en inspiratiebron voor andere delta’s hoe innovatief om te gaan met klimaatverandering. Bij de Vismigratierivier wordt het onzichtbare zichtbaar.

Via de verschillende wandel- en struinpaden kun je straks het gebied in. Ervaar de herstelde verbinding tussen het IJsselmeer en de Waddenzee en de vernieuwende techniek die hier is toegepast. Want de Vismigratierivier is zowel een slim doordacht technisch kunstwerk als een prachtig nieuw natuurgebied waar je bij elk bezoek de rijkdom aan planten en dieren zult zien groeien. Een inspirerende plek waar natuur en cultuur hand in hand gaan.

Bezoekerscentrum
In het Afsluitdijk Wadden Center krijgt de bezoeker alvast een voorproefje van de Vismigratierivier. In dit bezoekerscentrum, ook een prima startpunt voor een bezoek aan de Afsluitdijk (met parkeren of aanleggen, toiletten en horeca), is de beleving nog vooral digitaal. Met beeld- en videomateriaal wordt uitleg gegeven over de werking van de Vismigratierivier en met een VR-bril op waan je jezelf een vis die door de passage zwemt. Ook zijn er vier tijdkijkers die met korte filmpjes de ontwikkeling van het landschap in de vier windrichtingen laten zien. Zo wordt de Vismigratierivier verankerd op de plek, in de tijd en in het landschap. Ontdekken, beleven en genieten zijn de sleutelwoorden van dit centrum, dat het verhaal vertelt van het (over)leven van Nederlanders in dit deltagebied. Bezoekers banen zich een pad door stormen uit het verleden naar slimme oplossingen van nu en de toekomst met betrekking tot klimaatverandering en zeespiegelstijging.

Gat in de dijk
Vanuit het Afsluitdijk Wadden Center is het straks zo’n 700 meter richting de Vismigratierivier. Hier wordt op vijf fysieke plekken het verhaal verteld over het leven van de vissen onder water. Dat begint al bij ‘het gat’ in de Afsluitdijk oftewel de vispassage. Dit is het hart van de Vismigratierivier waar zoet en zout elkaar ontmoeten. Ook als bezoeker kun je straks deze ecopassage beleven. Daal de trap af en wandel langs het water, dwars door de Afsluitdijk met de vissen mee. Hier ervaar je de kruising van twee snelwegen: die voor de auto’s en die van de vissen. In de vispassage wordt het passeren van de Afsluitdijk door trekvissen – en daarmee het herstellen van een kwetsbaar ecologisch systeem – beleefbaar gemaakt, de essentie van de Vismigratierivier. Je loopt straks door de betonnen constructie en ervaart de doorsteek als de ‘poort’ voor vissen. Je ziet de silhouetten van de twaalf vis-doelsoorten, waar ze vandaan komen en naar toe zwemmen. Daaruit blijkt dat de Afsluitdijk een kleine jongen is in vergelijking tot de ‘swimways’ van sommige vissen. De scheidingswand tussen looppad en water bevat de namen in Latijns, Engels en Nederlands. In de wand worden de namen van de waterwegen en zeestraten van de twaalf doelsoorten, met richting en afstand ‘gegraveerd’. Afstanden die kunnen oplopen tot vele duizenden kilometers.

Kazematten en uitzicht
Op het voormalige werkeiland, na de spuisluizen bij Kornwerderzand, zijn ook kazematten te vinden. Deze maken onderdeel uit van de oude verdedigingslinie aan beide zijden van de Afsluitdijk en vallen als rijksmonumenten onder het halverwege gelegen Kazemattenmuseum Kornwerderzand. Net als bij het museum gaan ook hier kazematten in 2023 open voor publiek. Daarbij gaat het om de twee meest westelijke kazematten XII en XIII, gesitueerd aan respectievelijk de noord- en zuidzijde van de Afsluitdijk.

Beide kazematten, door wandelpaden verbonden met de passage, worden ingezet om het verhaal van de vissen en hun swimways nader uit te leggen. Bij binnenkomst start een mini-voorstelling waarin de vissen je op en poëtische wijze meenemen op hun lange reis. De noordelijke kazemat vertelt over de zout waterwereld van Waddenzee en Noordzee en de zuidelijke kazemat vertelt over de wereld van het zoete water van het IJsselmeer en aansluitende rivieren en waterwegen. Met klimaatbestendige beamers worden de verhalen op de binnenwanden van de kazematten geprojecteerd. Aan beide zijden van de dijk heb je verder een schitterend uitzicht en kun je volop genieten van de nieuwe deltanatuur, die hier op natuurlijke wijze ontstaat.

Getijdenrivier met BlijeVissen
Aangekomen aan de IJsselmeerkant is straks vanaf een uitkijkpunt op de kazemat de Vismigratierivier in volle grote te zien. Het oog valt meteen op de slingerende waterweg van ongeveer vier kilometer. Door deze lengte kunnen vissen geleidelijk wennen aan de overgang van zout naar zoet water en wordt de natuurlijke situatie zo goed mogelijk nagebootst. Dit alles gebeurt zonder dat er zout water in het IJsselmeer komt, want zout water is funest voor de winning van drinkwater en de landbouw.

De Vismigratierivier werkt op de kracht van het getij. Water uit de Rijn, IJssel, kanalen, meren en sloten stroomt het IJsselmeer in: de badkuip loopt vol. Als het laag water is in de Waddenzee, begint het zoete water uit het IJsselmeer door de Vismigratierivier te stromen: de badkuip loopt leeg. Vissen ruiken of proeven dat en weten welke kant ze op moeten zwemmen. Wanneer het vloed wordt, gebeurt het omgekeerde. De Vismigratierivier stroomt langzaam vol met zout water, maar slechts tot twee derde deel. Voordat het zoute water in het IJsselmeer kan stromen, verandert het tij weer en stroomt het weer de andere kant op. Zo staat de ‘deur’ voor trekvissen in principe altijd open, tenzij bij extreme (weers)omstandigheden de veiligheid van het achterland in gevaar komt.

De getijdewerking van de Vismigratierivier wordt zichtbaar gemaakt door een veld van BlijeVissen in de rivier, een installatie van kunstenaar Bruno Doedens. De BlijeVis staat inmiddels overal ter wereld symbool voor vrije vispassage, maar vindt zijn oorsprong hier op de Afsluitdijk. De installatie van ongeveer 60 grote roestvrijstalen BlijeVissen maakt het onzichtbare zichtbaar. Samen vertellen ze waarom we het allemaal doen: namelijk dat vissen weer blij worden, omdat ze weer heen en weer kunnen zwemmen tussen zoet en zout water, hun jongen groot brengen en hun levenscyclus voltooien. Hier, in de trechtermond van de rivier waar de getijdenwerking het grootst is, komen de BlijeVissen, goed zichtbaar vanaf de Afsluitdijk en de wandelpaden. Ze maken de beweging van eb en vloed letterlijk zichtbaar door de ene keer bijna onder water te verdwijnen en dan weer in volle glorie uit het water te verrijzen. Zeer fotogeniek.

Nieuwe topattractie: Onderwaterkijkraam
Helemaal aan het eind van de slingerende rivier is over enkele jaren misschien wel de grootste attractie gesitueerd, een kijkraam onder de waterspiegel. Een plek waar je vanaf de passage in de dijk, langs het BlijeVissen-veld of via het struinpad aan de zuidzijde naar toe kunt wandelen. Maar waar ook kan worden aangelegd met excursieboten vanaf het Afsluitdijk Wadden Center of Makkum. Dit kijkraam is gesitueerd in het meest zuidelijke waterbeheersingswerk in de Vismigratierivier, een laatste keersluis. In deze betonconstructie wordt een ruimte geserveerd die als bezoekersruimte gaat dienen. Deze ruimte, die vanwege de diepte tot 5,5 meter met een split level vloer wordt uitgevoerd, kan worden betreden via een elektronische toegang (vanwege veiligheid en gelimiteerd aantal bezoekers). Via twee trappen bereik je de onderste vloer en tegelijk bodem van de Vismigratierivier, ca. 4 meter onder water. Via verticale ramen heb je hier prachtig zicht op de voorbijtrekkende vissen, het onderwaterleven en het heen en weer stromende getijdewater. Een groter horizontaal kijkraam op de kopse kant van de bezoekersruimte is gericht op een ‘obstakel’ op de bodem (wrak en bomen), een min of meer vaste verzamelplek voor vis. Op de tegenoverliggende wanden wordt niet alleen uitleg gegeven over het principe van de Vismigratierivier, maar informeren digitale informatieborden de bezoeker over: eb en vloed, het zoutgehalte, de stroomsnelheid en uiteraard hoeveel en welke soorten vissen passeren. Voor velen een nieuw te ontdekken verhaal, dat zich hier live voor de neus van bezoeker afspeelt en dat de Vismigratierivier nog meer legitimeert.

Groeiend aandeel ecotoerisme
Er zijn niet veel watermanagementoplossingen met zoveel aandacht voor bewustwording en beleving. Juist die integrale aanpak – een ecologische herstelmaatregel met een reikwijdte van Waddenzee Unesco Werelderfgoed tot in het hele Rijnsysteem gekoppeld aan educatie, voorlichting, recreatie & toerisme èn de toplocatie, het wereldbefaamde watericoon de Afsluitdijk – maken het project zo bijzonder. Nu al is de Vismigratierivier wereldwijd een showcase van eco-engineering en building with nature (Dutch Delta Design 2.0), waarbij het ontwerp een interessante showcase is voor estuariene overgangsgebieden elders in de wereld. Met name die locaties die te maken hebben of krijgen met aanpassing aan klimaatverandering en zeespiegelstijging.

Met jaarlijks ruim 600.000 bezoekers is de Afsluitdijk nu al een van de populairste waterwerken van Nederland. Met het gereedkomen van de Vismigratierivier heeft de bijna 90-jarige dam er een attractie van formaat bij. Met name voor de ecotoerist, een mondiaal snel groeiende doelgroep, is het bijzondere wetland interessant vanwege zijn combinatie van werelderfgoed, natuur, cultuurhistorie, waterveiligheid en beleving. Samen met het Ir. D.F. Woudagemaal in Lemmer (Unesco Werelderfgoed: www.woudagemaal.nl) en Leeuwarden (hoofdstad van de watertechnologie: www.wetsus.nl) vormt deze ‘waterdriehoek’ aan aantrekkelijke bestemming voor kwaliteitstoeristen uit binnen- en buitenland.

Maar het is vooral de locatie en de bijzondere deltanatuur die een bezoek aan de Vismigratierivier straks zo waardevol maakt voor ecotoeristen. Of zoals programmamanager Tjalling Dijkstra het formuleert: “Waar ter wereld vind je een wetland van 55 hectare waar beleving, bewustwording en natuureducatie zo voorop staan. Bij de Vismigratierivier wordt het onzichtbare zichtbaar. Daarom durf ik wel te voorspellen dat deze locatie op de Afsluitdijk een (inter)nationale hotspot wordt voor ecotoeristen en tegelijk een inspiratiebron voor andere delta’s hoe wij hier in Noord-Nederland innovatief omgaan met klimaatverandering, waterveiligheid en ecologisch herstel.”

Marketing en kwaliteit on spot
Dijkstra: “Voor de marketing van de hele Afsluitdijk werken we samen met Visit Wadden, de waddenbrede campagne van drie provinciale destinatiemarketingorganisaties Holland boven Amsterdam, Merk Fryslân en Marketing Groningen. Via doelgroepgerichte promotie in Nederland, Vlaanderen en een groot deel van Duitsland staan we al goed in de etalage. Via ‘Nederland Waterland’, een campagne voor de belangrijkste Nederlandse waterwerken, zet het Nederlands Bureau voor Toerisme (NBTC) ons in een wereldwijd georiënteerde etalage. Als één van de beroemdste waterwerken is de Afsluitdijk op zich al een attractie waar jaarlijks honderdduizenden mensen op af komen. Met het gereedkomen van de Vismigratierivier in 2023 geldt dat in het bijzonder voor de ecotoerist. En als je weet dat het ecotoerisme sneller groeit dan de rest van de internationale reisindustrie, dan weet je dat we met de Vismigratierivier hoge ogen kunnen gooien.”

“Tegelijk realiseer ik me dat we dan wel een kwalitatief goed product moeten neerzetten om het publiek – bewoners uit de regio’s en toeristen uit binnen- en buitenland – hier naar toe te krijgen. Daarvoor moet de Vismigratierivier en de omgeving ook serieus gaan bijdragen aan de bescherming van biodiversiteit in het algemeen en trekvissen in het bijzonder. Ook moet er voldoende ruimte zijn voor participatie van de plaatselijke bevolking om onder de noemer ecotoerisme te vallen. Denk aan ondernemers die er ook wat aan moeten kunnen verdienen, onderwijs en bijvoorbeeld vrijwilligers van de betrokken natuurorganisaties, die als gidsen bezoekers rondleiden of zich als ambassadeurs van het Unesco Werelderfgoed willen inzetten. Verder gaan wij op Kornwerderzand ook zo weinig mogelijk niet-hernieuwbare grondstoffen gebruiken en sluiten we aan bij de Strategie Duurzame Wadden. Want het plaatje moet on spot natuurlijk wel kloppen,” aldus de programmamanager.

Beleef Kornwerderzand
De samenwerkingsorganisatie De Nieuwe Afsluitdijk (de provincies Fryslân en Noord-Holland en de gemeente Hollands Kroon en Sùdwest-Fryslân) pakt tot 2025 ook de rest van de omgeving aan. Een buitendijks fietspad langs de Waddenzee komt er al en aan nieuwe bruggen, verbreding van de sluis voor de scheepvaart en een betere ontsluiting van Kornwerderzand wordt gewerkt. Deze plannen voorzien verder in een parallelweg voor fietsers, voetgangers en bestemmingsverkeer over de verbrede vaarweg. Daarmee wordt zowel het Kazemattenmuseum als de Vismigratierivier voor jong en oud goed bereikbaar vanaf 2023. Ook zijn er plannen om het wandelrondje Kornwerderzand in ere te herstellen en met nieuwe fiets- en voetgangerstunnels het Waddenzee Werelderfgoed toegankelijker te maken. Met een publieksvriendelijke (her)inrichting van de openbare ruimtes met zitjes, nieuwe bestrating, bebording, bewegwijzering en informatiepunten verwacht DNA het gebied een stuk aantrekkelijker te maken. Andere opvallende ideeën zijn een ‘Waterpad’, een uitzichtpunt aan de Waddenzee en diverse vogelobservatieplekken. Daarmee worden voor de hele locatie Kornwerderzand mogelijkheden en ruimte gemaakt om meer bezoekers te trekken en deze ook langer vast te houden (halve tot hele dag).

Dijkstra: “We richten ons op de kwaliteitstoerist, met optimale added value voor bewoners en bedrijven. Zij leveren de hoogste toegevoegde waarde voor dit waardevolle gebied, respecteren natuur, cultuur en leveren geen overlast. Denk naast de ecotoerist ook aan andere doelgroepen als lange afstand wandelaars en -fietsers, vogelaars, herinneringstoeristen, slow-food liefhebbers, cultuurtoeristen en rustzoekers. De Afsluitdijk, Vismigratierivier en het naastgelegen Unesco Werelderfgoed zijn interessant voor dit type bezoeker dat zoekt naar kleinschalige, authentieke ervaringen. Denk aan bijzondere natuur, beleefbare verhalen, een ontmoeting met bewoners en een persoonlijke rondleiding van een gids. Kornwerderzand leent zich daar bij uitstek voor. Het aanbod is er ook wel, alleen nog te beperkt en vaak matig boekbaar. Dat gaan we in de komende jaren ten goede veranderen en veel beter uitventen.”

“Daarbij stimuleren we bezoekers die Kornwerderzand wandelend, fietsend of met ander vervoer aandoen nadrukkelijk ook het achterland verkennen. Dat ze in het Afsluitdijk Wadden Center van een lunch kunnen genieten, maar ook Wieringen, Den Oever, Makkum of Harlingen kunnen bezoeken. Eventueel aangevuld met een bezoek aan een museum. Genietend op het terras van een lokaal gebrouwen Texels of Harlinger biertje. Dan kom je met verhalen thuis, zodat vrienden en familie enthousiast worden en een volgende trip of vakantie ook Kornwerderzand willen aandoen.”

Virusveilige vakanties:
www.anderhalvemetervakanties.com

Unieke zekerheden voor vakantiegangers met bestemming Friesland:
Friesland Holland Travel Service, de reisorganisatie van het bureau voor toerisme van Fryslân, biedt 15 unieke zekerheden in de Corona-periode:
www.frieslandfietsvakanties.com/informatie/de-reisorganisatie/
www.friesnieuws.nl/corona-voucher-met-sgr-garantie-bij-annulering-of-omboeking
www.anderhalvemetervakanties.com

Vakanties met SGR-Garantie van het bureau voor toerisme van Fryslân:
www.frieslandtravel.com
www.frieslandfietsvakanties.com

Vakantieland Friesland:
www.provinciefriesland.frl

Gratis abonnement op Fries Nieuws:
Kosteloos abonnement op wekelijkse nieuwsbrief over toerisme, recreatie en evenementen in Friesland: www.friesnieuws.nl/aanmelden-nieuwsbrief/