Publicatiedatum: 21 Juni 2011
Reporter: Albert Hendriks – Friesland Holland Nieuwsdienst – www.friesnieuws.nl

Middeleeuws kijk- en doefeest vanwege 950 jaar stad

Stavoren, Elfsteden- en Hanzestad met een verhaal

Het Vrouwtje van Stavoren, een piepklein beeldje à la Manneken Pis in Brussel, dat de ondergang van een Friese handels- en schippersstad symboliseert én de plaats als watersportcentrum en Elfstedenstad herkenbaar maakte. Het beeldje staat bij de sluis voor hotel-restaurant Het Vrouwtje van Stavoren.

STAVOREN (NL) – Hansestad Stavoren bezit 950 jaar stadsrechten en de veerdienst Stavoren-Enkhuizen 125 jaar. Reden voor de bewoners van de Elfstedenstad om 15, 16 en 17 juli 2011 flink de bloemetjes buiten te zetten met een Middeleeuws spektakel.

Riddergevechten, een Middeleeuwse markt, een historisch kampement, de reus Grutte Pier, handboogwedstrijden, oude ambachten en stadsomroepers zijn enkele elementen uit vervlogen tijden die weer tot leven worden gebracht. Stavoren heeft een rijk verleden waarvan weinig overgebleven is. Gelukkig hebben we de verhalen nog.

Historie Stavoren

Stavoren (in het Fries Starum, bijna 1.000 inwoners, tot omstreeks 1600 Staveren en daarna afwisselend Stavoren en Staveren) is rond het jaar 900 ontstaan langs een waterloop. In 1040 was het al een verdedigbare stad met een eigen munterij. In 1061 eeuw kreeg Stavoren officieel stadsrechten van graaf Egbert I met toestemming van de Romeinse keizer Hendrik IV. Hendrik IV (Goslar, 11 november 1050 – Luik, 7 augustus 1106) was koning van Duitsland van 1056 tot 1105. Vanaf 1084 was hij ook keizer van het Heilige Roomse Rijk. Het verkrijgen van stadsrechten betekende voor Stavoren eigen rechtspraak, tolvrijheden door het gehele Roomse Rijk en een stadswapen. Het Staverse wapen heeft een gouden kroon met gekruiste bisschopsstaven die herinneren aan de beschermheren, de aartsbisschop van Keulen en de bisschop van Utrecht.


Het Vrouwtje van Stavoren staat bij de sluis voor hotel-restaurant Het Vrouwtje van Stavoren.	De veerboot Bep Glasius op de lijn Stavoren-Enkhuizen vervoert jaarlijks 45.000 personen, voornamelijk toeristen, en 14.000 fietsen. 18 juli 1886 vertrok de eerste veerboot van Noord-Holland richting Friesland. De oversteek is 25 km.

Hanzestad Stavoren

Stavoren was een belangrijke handelsstad. De grootschippers en kooplieden onderhielden belangrijke handelsrelaties met de landen rond de Oostzee. In 1385 werd Stavoren lid van de Hanze. De schippers uit Stavoren genoten bij passage van de Sont een oud voorrecht; bij de tolheffing werd hen voorrang verleend wat een flinke tijdwinst opleverde.

Een hanze of hanza (‘groep’, ‘schare’ of ‘gevolg’ van het Oudhoogduits ‘Hansa’) was een samenwerkingsverband van handelaren en steden tijdens de Middeleeuwen. Door samenwerking probeerden ze hun handel te beschermen en uit te breiden. Vanaf de twaalfde eeuw ontstonden rond de Noord- en Oostzee samenwerkingsverbanden van Duitse kooplieden. Het Zweedse eiland Gotland was aanvankelijk het centrum waar handel met lokale handelaren werd gedreven door kooplieden uit Denemarken, Lübeck en later Westfalen. Van Gotland uit werd ook handel gedreven met Engeland, Vlaanderen en Novgorod, dat al in 1190 een Duitse vestiging had.

Ter bescherming werden er aanvankelijk kleine en later steeds grotere samenwerkingsverbanden gevormd, waarvan sommige gilde werden genoemd en andere Hanze, zoals de Vlaamse Hanze van Londen en de Hanze der XVII steden voor de handel op de jaarmarkten van de Champagne. De Duitse Hanze is echter veruit de belangrijkste en bekendste, en wordt vaak kortweg de Hanze genoemd. Deze vormde zich om van koopliedenassociatie tot stedenverbond, en bestond op het hoogtepunt uit een kleine 200 steden, van Londen tot Novgorod.



Stavoren, een drukbezochte havenplaats en bakermat van luxe jachten.

Wat monumenten betreft is er niet veel bijzonders in het Friese havenstadje, maar de sfeer is er niet minder om.

Sympathie voor Holland

Bij de Oostzeehandel speelde de Amsterdamse haven een belangrijke rol. Holland was met een snel groeiende bevolking voor de voedselvoorziening aangewezen op graanimporten uit de Oostzeelanden. De schippers uit Friesland waren voor Holland om reden van transport over zee van levensbelang. Bij oorlogen tussen Holland en Friesland koos Stavoren dan ook dikwijls partij voor Holland. De afstand van Stavoren tot Holland (Enkhuizen) was en is niet groot: slechts 25 km.

Verval en herstel

Aan het einde van de Middeleeuwen raakte het stadje in verval door de Hollands-Friese oorlogen van 1345 tot 1422. Ambachten en handel kwamen in een ernstige recessie terecht en daarmee verdwenen ook de financiële middelen voor het onderhoud van de haven en de dijkjes van Stavoren. De haven verzandde en bij de graanhandel speelde Stavoren geen rol van betekenis meer. Op dit feit is de legende van Het Vrouwtje van Stavoren gebaseerd. Oud-Staveren werd opgeslorpt door de steeds gretiger wordende Zuiderzee.

In de 17de eeuw werd de huizenbouw en het havenonderhoud hervat dankzij de bloei met de zeevaart naar verre landen door de zogenaamde Friese Ommelandvaarders. Helaas kakte in de 19e eeuw de zeevaart vanuit Stavoren andermaal in. Van de eens zo internationale haven bleef niet veel over.


19-de en 20-ste eeuwse gebouwen bepalen aan de landzijde het stadsbeeld.

Toerisme

De haven van Stavoren is nu de basis van de Friese Vloot, een coöperatieve rederij met ruim twintig traditionele zeilschepen, en het tall-ship Aphrodite, een van de meest luxe zeilcruiseschepen van Nederland. Met uitzondering van de winter komen en gaan hier wekelijks dertig grote zeilschepen met gemiddeld 20 tot 40 passagiers aan boord. Veel gasten zijn Duitse scholieren.

Sinds 1886 is er een veerdienst tussen Stavoren en Enkhuizen. Eerst draaide het vooral op vervoer van vracht — ook spoorwagons en andere voertuigen — en passagiers. Nu zet de veerboot Bep Glasius jaarlijks 45.000 toeristen en 14.000 fietsen over.

De pleziervaart heeft tegenwoordig alle ruimte in twee grote jachthavens, Marina Stavoren binnen en buiten, naast de oude havens bij de sluis en aan de landzijde van het stadje.

Landrotten overnachten in hotel het Vrouwtje van Stavoren, een “unusual and unique” hotel met enorme echte wijnvaten als kamers.



Vreemd, maar wel lekker? Chinese uitkijkposten, Indonesische kroepoekbakkerijen en indianententen. Geen eetgelegenheden, maar woningen en appartementen.

De bekendste viszaak van Friesland, die van zanger en visserman Doede Bleeker.

De legende van het Vrouwtje van Stavoren

Het Vrouwtje van Stavoren is een vermogende koopmansweduwe die in de gelijknamige legende verantwoordelijk wordt gehouden voor de verzanding van de Staverse haven en daarmee de ondergang van het eens zo rijke stadje.

De hoogmoedige tante gaf een van haar kapiteins de opdracht haar te gerieven met een bijzondere kostbaarheid. De schipper voer haven in, haven uit. Pas in Dantzig zag hij iets waarvan hij dacht dat hij daarmee thuis kon komen: goudgeel graan. Toen hij met een lading koren in Stavoren terugkeerde, was zijn bazin razend. Geen goud, maar graan? Stort dat maar in zee, bulderde ze.

Hoewel haar dat sterk werd ontraden door een oude wijze man, hield ze voet bij stuk. De hevig teleurgestelde kapitein kieperde de vracht graan over boord. De oude man voorspelde de rijke dame veroordeling tot de bedelstaf door haar hoogmoed. De voorspelling minachtend wierp ze een gouden ring in zee met de mededeling “Zolang deze ring niet uit zee terugkeert, zolang zal ik niet bedelen.”

Na verloop van tijd kreeg ze een vis voorgeschoteld. Met een ring erin! De schrik sloeg haar om het hart. Dezelfde dag kreeg ze bericht dat haar hele vloot in een zware storm was vergaan. Ze was in één klap straatarm. En waar één van haar kapiteins ooit het graan had gelost, had zich een goudgele zandbank gevormd: het beruchte Vrouwenzand. Zo wordt tot op de dag van vandaag de ondergang van Stavoren verwoord.


Herhaling van de geschiedenis aan de achterkant van Stavoren.	Stavoren, de thuishaven van de Friese Vloot (www.friesevloot.nl)


Mooi weer, terrasweer in Stavoren! Bijna alle terrassen bieden ruim zicht op het IJsselmeer en de buitenhaven.


Machtige havens: Marina Stavoren binnen en buiten. foto’s: www.skipsmaritiem.nl

Klooster

Op de voorgrond het elektrische J.L. Hooglandgemaal. Links de Johan Frisosluis in het gelijknamige kanaal. De grote jachthaven (Marina Stavoren binnen), de camping en het vakantiepark zijn van Skips Maritiem BV.

In 1999 leidde de vondst van een zandstenen sarcofaag en de ontdekking van een rechthoekige constructie op de bodem van het IJsselmeer voor de haven Stavoren tot het vermoeden dat de plek gevonden was van het Odulfusklooster, een van de oudste kloosters van Nederland.

De basis van het Odulfusklooster is een kerkelijk centrum, gesticht door Odulfus in 838 op verzoek van de bisschop van Utrecht. Odulfus moest de heidense Friezen tot het Christendom bekeren. De missiepost werd gebouwd in een laagveenbos ten westen van het oude Stavoren, op de bodem van het huidige IJsselmeer. De Zuiderzee, sinds de bouw van de Afsluitdijk in 1932 IJsselmeer, was toen nog een groot moerasbos met brakwaterstromen.

In 1390 werd het door de Hollanders verwoest, waarna de fundamenten in de Zuiderzee zijn verdwenen. Vissers vertelden eeuwenlang dat ze hun netten openhaalden aan zerken op het kloosterkerkhof.

Bonifatius deed overigens al voor de komst van missionaris Odulfus in Friesland een poging Friese stammen op andere geestelijke gedachten te brengen en ook dat liep verkeerd af: hij werd in 754 in Dokkum vermoord.

Het Russisch-orthodoxe klooster in Hemelum, op de keileemhoogte van Gaasterland, organiseert ieder jaar bedevaarten naar de plaats waar ooit het klooster en de abdij Sint Odulfus hebben gestaan.


De kleine Johan Frisosluis in Stavoren wordt vergroot. Steeds meer plezierjachten willen van binnen naar buiten en omgekeerd.	De varende ambassade van Friesland (www.fanfryslan.eu) én Stavoren, de Aphrodite van Aent en Ellen Kingma (http://www.sail-aphrodite.com/)

Ogenschijnlijk gestrand op het zand. Een conflict met de gemeente Súdwest Fryslân ligt ten grondslag aan het afmeren van deze kustvaarder voor de kust van Stavoren.

Elektrisch gemaal

Het J.L. Hooglandgemaal, naast de Johan Frisosluis, is een elektrisch gemaal dat gereed kwam in 1966. In de hal staan vier schroefpompen. Het gemaal loost het water vanuit de Friese boezem op het IJsselmeer. Het nam de taak over van het andere gemaal in Friesland dat water loost op het IJsselmeer, het ir. D.F. Wouda stoomgemaal in Lemmer. Dat staat op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO. Het stoomgemaal hoeft alleen nog bij zeer hoge waterstanden bij te springen. De afvoercapaciteit van het J.L. Hooglandgemaal is met 6.000 m³ per minuut. De sluis bij het Stavorense gemaal wordt vergroot om er ’s zomers meer pleziervaartuigen door te kunnen laten.


De groene kant van Stavoren, de achterkant, vanaf “zee” gezien dan.


Stavoren is in 2011 in feeststemming vanwege 950 jaar stadsrechten.	In Het Vrouwtje van Stavoren slaap je in grote wijnvaten met alle sanitaire toeters en bellen. Ze staan opgesteld rond een binnenhof. Volgend jaar komt er een tiental bij.

Het Rode Klif bij Stavoren vanwaar men het 25 km aan de andere kant van het IJsselmeer gelegen Enkhuizen kan zien. Het Rode Klif ligt aan de rand van de keileemhoogte Gaasterland. Deze hoogte is zo’n 150.000 jaar geleden ontstaan, tijdens de voorlaatste ijstijd. De veldslag bij Stavoren, doorgaans de Slag bij Warns genoemd, was een veldslag tussen graaf Willem IV van Holland en de Friezen op 26 september 1345. De Hollanders, onder wie ook Willems oom, hertog Jan van Beaumont, voeren vanuit Enkhuizen met een vloot de Zuiderzee over en landden bij Stavoren en Laaxum. Ze wilden het Sint-Odulphusklooster bij Stavoren gebruiken als vesting. De Hollandse ridders droegen een harnas, maar hadden geen paarden, omdat daarvoor geen ruimte was aan boord van de schepen, die waren volgeladen met werkvolk, bouwmateriaal, en voorraden. De troepen van graaf Willem staken het verlaten Laaxum en Warns in brand en trokken op naar Stavoren. Bij Warns werden ze aangevallen door de plaatselijke bevolking. Door hun zware harnassen waren ze geen partij voor de woedende boeren en vissers. De vluchtweg die de ridders kozen, leidde naar het Rode Klif. In het moerassige landschap bij het klif werden de Hollanders verslagen. Ook graaf Willem kwam tijdens de slag om het leven. Toen de troepen van de hertog van Beaumont in Stavoren hoorden wat er was gebeurd, vluchtten ze naar de schepen, achtervolgd door de Friezen. Slechts een kleine groep overlevenden kwam in Amsterdam aan.


De “Amsterdamse” bruggen van Stavoren.


De Staverse volkszanger, dichter en visboer Doede Bleeker is een Bekende Fries, net als Annie van der Velde.	De op één na bekendste schipper van Friesland, Aent Kingma van het zeilcruiseschip Aphrodite, hier in gesprek met zangeres Nienke. Kingma en zijn vrouw Ellen wonen in Stavoren en hebben voor hun stadsboerderij een ligplaats voor hun varende broodwinning.

Info: http://www.stavoren950.nl/index.php