Publicatiedatum: 8 september 2010
Tekst en foto’s: Albert Hendriks – Friesland Holland Nieuwsdienst – www.friesnieuws.nl

Zaterdag 18 september 2010 in Damwoude:

‘Die goeie ouwe tijd’ in koffiefabriek en wâldhúskes van De Sûkerei

 

DAMWOUDE (NL) – Oude tijden herleven zaterdag 18 september 2010 van 13.00 tot 17.00 uur op het museumterrein van De Sûkerei, Trekweg 8a in Damwoude. Tientallen museummedewerkers, allemaal vrijwilligers, zijn dan in kleding van honderd jaar geleden gestoken en leiden de bezoekers door twee eeuwen Friese plattelandsgeschiedenis. Op het museumterrein staan drie 100% authentieke “wâldhúskes”, miniboerderijtjes uit de Friese Wouden, en een oude cichorei-fabriek, op z’n Fries een “sûkereifabryk.”

Op de koffie bij Durk van Kammen (70), rondleider en koffiezetter bij openluchtmuseum De Sûkerei in Damwoude: “Een beetje cichorei op de capuccino, dat is heel speciaal.”

De drie “wâldhúskes” (letterlijk vertaald “woudhuisjes”) stonden vroeger in De Valom, Rinsumageest en Zwaagwesteinde en zijn indertijd gesloopt, gedocumenteerd en bewaard in onder meer zeecontainers door de Stichting Dorpsherstel Dantumadeel. Deze stichting streeft naar behoud van karakteristieke en beeldbepalende bebouwing in de gemeente Dantumadeel. De “wâldhúskes” zijn in deze regio een karakteristieke historische woonvorm. Onderzoek wees uit dat restauratie op locatie te veel beperkingen heeft, waarna – na onderzoek van verschillende opties – tot herbouw is besloten op het terrein van het Damwoudster openluchtmuseum.

Cichorei penwortels en gemalen en gebrande cichorei.	Cichorei is in Nederland beperkt, maar in België volop verkrijgbaar.

Voor de realisatie van het grote project werd door de Stichting Dorpsherstel Dantumadeel een nieuwe stichting in het leven geroepen: De Sûkerei. Het gelijknamige openluchtmuseum, dat samenwerkt met het naastliggende landschapsactiviteitencentrum en country resort ‘Botniahiem’ van de familie De Jong, werd 5 april 2008 officieel geopend. Met de hulp van een groot aantal enthousiaste vrijwilligers is ‘De Sûkerei’ praktisch elke dag tussen april en november geopend, behalve op maandag.

Cichorei: groente, geneesmiddel en surrogaat voor koffie
In Dantumadeel stonden vroeger tientallen cichoreifabrieken. Dantumadeel was vroeger de grootste producent van cichorei. De fabriek, die door de Stichting Dorpherstel Dantumadeel is bewaard, is begin 2005 door de stichting gesloopt en is op het museumterrein, als entree, herbouwd.

 

De cichoreifabriek (sûkerei) in Damwoude.

De cichoreifabriek (sûkerei) in Damwoude.

De cichorei is familie van de andijvieplant en wordt van oudsher gebruikt als groente en als geneesmiddel. In de achttiende eeuw ontdekte men dat de wortel van deze plant kon worden gebruikt voor het produceren van een surrogaat voor koffie. Door internationale verwikkelingen en oorlogen werd de import van koffie omstreeks het jaar 1800 belemmerd. Daardoor werd de koffie duur. Overal in Nederland verrezen toen cichoreifabrieken.

De eerste cichoreifabriek in Friesland stond in Huizum. In Dantumadeel stond een fabriek aan het begin van de Dammelaan in Dantumawoude (thans Damwoude); in de volksmond bekend als “it âld fabryk”.

De cichorei-plant in de moestuin van De Sûkerei: rechts eenjarige, links tweejarige.	De ontvangstruimte van het cichoreimuseum.

De cichoreisector betekende voor velen werk en inkomsten. De cichoreiteelt was zeer arbeidsintensief. Het zaaien vond begin mei plaats. Het gewas werd daarna een paar keer geschoffeld en gewied. Half september begon het rooien; de campagne kon duren tot Sinterklaas. De wortels werden op het land ontdaan van het lof. De wortels werden daarna met kleine binnenvaartuigen of met paard en wagen vervoerd naar de drogerij.

Ook de verwerking van de wortelen was zeer arbeidsintensief. De wortels werden eerst gewassen. Vrijwel alle drogerijen stonden daarom in de nabijheid van water. Daarna werden de wortelen gesneden, met de hand of machinaal, in een zogenaamde stampbak. Na het wassen en snijden moesten de wortelen meteen worden gedroogd. Dit drogen vond plaats op zogenaamde eesten, verhitte vloeren die met turf werden gestookt. Na het drogen kwamen de wortelen op de droogzolder, waar ze werden opgeslagen.

Op het terrein van De Sûkerei staan maar liefst drie originele compleet ingerichte wâldhúskes, alle met een boeiend verhaal van Durk van Kammen.

Op het terrein van De Sûkerei staan maar liefst drie originele compleet ingerichte wâldhúskes, alle met een boeiend verhaal van Durk van Kammen.

Het branden van de gedroogde cichoreiwortel vond elders plaats. In Dantumadeel stond bijvoorbeeld een branderij onder Sijbrandahuis, genaamd “De Grietman” aan de Dokkumer Ee. Het halfprodukt werd met schip of met paard en wagen van de drogerij naar de branderij vervoerd. Na het branden werd het eindprodukt , een soort koffiesurrogaat, eerst gemalen en daarna verpakt.

Het werk in de drogerijen was zeer zwaar en werd verricht in ploegendienst. De werkzaamheden gingen 24 uur per etmaal door. De werktijden beliepen wel meer dan 90 uur per week. Op deze manier werd het productieapparaat optimaal bezet. ’s Zondags werd er echter niet gewerkt. De meeste arbeiders hebben in “wâldhúskes” gewoond. Naast het werk in de fabriek, dat in het najaar plaats vond, werkte men in de zomer vaak op het land om de cichorei te zaaien en te wieden.

In de loop van de negentiende eeuw kwam de invoer van koffie weer op gang. Tijdens de beide wereldoorlogen kende de cichorei nog enige opleving. In Friesland verdween de industrie in de jaren dertig. In de jaren zestig werden in Nederland de laatste fabrieken gesloten. Bijna alle fabrieken zijn in de loop van de tijd afgebrand of gesloopt.

Info openluchtmuseum: www.desukerei.nl

De Sûkerei is lid van Markant Friesland: www.markantfriesland.nl

Info Botniahiem: www.botniahiem.nl